“Islohotlar tashabbuskori - jamiyatning oʻzi” tamoyili asosida mamlakatni modernizatsiya qilish va Yangi Oʻzbekistonning qurilishi konstitutsiyaviy islohotlar boʻyicha umumxalq ovoz berish zarurligini taqozo etib, Bosh qonunimizni jamiyatdagi bugungi voqelikka va tezlashtirilgan islohotlarimiz mantigʻiga moslashtirmoqda.
“Konstitutsiyaning yagona manbai va muallifi xalq boʻlishi kerak” degan gʻoyaga asoslanib, Konstitutsiyaviy qonun loyihasi boʻyicha umumxalq muhokamasi oʻtkazildi, uning davomida aholidan uni takomillashtirish boʻyicha 220 mingdan ortiq takliflar kelib tushdi va ularning aksariyati inobatga olindi.
Konstitutsiyaga kiritilgan oʻzgartish va qoʻshimchalar tufayli amaldagi 128 ta modda 155 taga oshdi, shundan 91 tasiga konseptual oʻzgarishlar kiritildi.
Konstitutsiyada birinchi marta Oʻzbekiston - suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat ekanligi oʻzgarmas qoida sifatida mustahkamlanmoqda (1-modda). Ushbu prinsipial norma mamlakatimiz mustaqilligini saqlab qolish va yanada mustahkamlashga, “Inson shaʼni va qadr-qimmati uchun” tamoyili asosida islohotlarni jadal davom ettirishga va huquqning ustuvorligini taʼminlashga qaratilgan.
Bundan tashqari, Konstitutsiyaning yangi tahrirdagi 19-moddasi normasiga muvofiq, “Inson huquqlari va erkinliklari tugʻilishdan boshlab har kimni oʻziga tegishli”. Inson hayoti, uning shaʼni, qadr-qimmati, erkinligi, tengligi, xavfsizligi, daxlsizligi tabiiy va ajralmas huquqlar hisoblanadi.
Inson tugʻilishidan ega boʻlgan huquqlari va erkinliklari, Oʻzbekiston ishtirok etgan inson huquqlari boʻyicha 80 ga yaqin xalqaro hujjatlarda belgilangan.
Ushbu fundamental va ajralmas inson huquqlarini taʼminlash konstitutsiyaviy darajada mamlakat va jamiyatning eng muhim vazifasi sifatida mustahkamlangan. Bu shuni anglatadiki, har bir inson ushbu huquqlarga ega boʻlishi uchun hech qanday rasmiyatchilik talab qilinmaydi va ular davlat tomonidan kafolatlanadi.
Bundan tashqari, loyihaning 20-moddasiga binoan, inson va davlat organlari oʻrtasidagi munosabatlardagi barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinadi va huquqiy taʼsir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonuniy maqsadlarga erishish uchun etarli boʻlishi kerak.
Bosh qonunni oʻzgartirish loyihasi, shuningdek, qonunda belgilangan pensiya, nafaqa va boshqa turdagi ijtimoiy yordamni aniq belgilab beradi, bu rasmiy ravishda belgilangan minimal isteʼmol xarajatlaridan past boʻlishi mumkin emas. Fuqarolarning davlat hisobidan kafolatlangan tibbiy yordamni bepul olish huquqiga ega ekanligi toʻgʻrisidagi norma qatʼiy belgilangan.
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini kuchaytirishga qaratilgan qoʻshimcha normalar joriy etilmoqda. Xususan, loyihada fuqarolarni ishsizlikdan himoya qilish va qashshoqlikni kamaytirish choralarini koʻrish boʻyicha davlat vazifalari koʻzda tutilgan. Bundan tashqari, davlat fuqarolarning bandligini taʼminlash uchun ularni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashni tashkil etadi va ragʻbatlantiradi.
Bundan tashqari, fuqarolarimizning uy-joy olish huquqi konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanmoqda. Davlat uy-joy qurilishini ragʻbatlantirishi va uy-joy huquqini amalga oshirish uchun sharoit yaratishi belgilandi. Ijtimoiy muhtoj toifalarni uy-joy bilan taʼminlashning huquqiy asoslari yaratilmoqda.
Konstitutsiyada, shuningdek, sud qarorisiz va noqonuniy yoʻl bilan hech kimni uy-joydan mahrum qilish mumkin emasligi toʻgʻrisidagi qoida aniq belgilanmoqda. Oʻz uyidan mahrum boʻlgan mulkdorga, qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda, uning qiymati va yetkazilgan zarar oldindan va teng ravishda qoplanadi. Ushbu normani Bosh qonunga kiritish-bu bir necha yillar davomida jamiyatdagi dolzarb muammolardan biriga aylangan buzish masalasida mulkdorlarining manfaatlarini himoya qiladigan oqilona qarordir.
Oʻzgarishlar loyihasida soliqlar va yigʻimlar adolatli boʻlishi va fuqarolarning oʻz huquqlarini amalga oshirishiga toʻsqinlik qilmasligi kerakligi belgilangan. Rivojlanayotgan bozor munosabatlari sharoitida ushbu norma barcha fuqarolar va tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini taʼminlashga xizmat qiladi.
Konstitutsiyaviy qonun loyihasida fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirokini kengaytirishga alohida eʼtibor qaratilgan. Shu jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat budjetini shakllantirish va ijro etish tartibi ochiqlik va shaffoflik prinsiplari asosida amalga oshirilishi, fuqarolar va fuqarolik jamiyati institutlari esa Davlat budjetini shakllantirish va ijro etish ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishi belgilandi.
Fuqarolarning ekologik huquqlarini taʼminlash, atrof-muhitga zararli taʼsirning oldini olish maqsadida davlat tomonidan shaharsozlik faoliyati sohasida jamoatchilik nazoratini amalga oshirish uchun sharoitlar yaratilmoqda. Shaharsozlik hujjatlari loyihalarini jamoatchilik muhokamasi kuchaytirilmoqda.
Ushbu qoidalar inson huquqlarining ustuvorligini taʼminlaydi, inson huquqlariga rioya qilgan holda oʻz vazifalarini bajarishda davlat organlarining javobgarligini oshiradi va insonga nisbatan ortiqcha huquqiy taʼsir choralarini qoʻllashning oldini oladi.
Bosh qonun loyihasining 31-moddasiga muvofiq jinoiy ish jarayonida shaxsning daxlsizligi kafolatlari mustahkamlangan: har bir inson shaxsiy hayoti erkinligi va daxlsizligi, yozishmalar, telefon suhbatlari, pochta, elektron va boshqa xabarlar sirini saqlash huquqiga ega. Ushbu huquqni cheklashga faqatgina sud qarori asosida yoʻl qoʻyiladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakili (Ombudsman) nuqtayi nazaridan konstitutsiyaviy islohotlar toʻgʻrisida alohida taʼkidlash lozim. Konstitutsiyaviy qonun loyihasining 98-moddasiga muvofiq, kamida yuz ming kishidan iborat saylov huquqiga ega boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolariga, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga, Oliy Majlisning inson huquqlari boʻyicha vakiliga (Ombudsmanga), Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasiga Qonunchilik tashabbusi tartibida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga Qonunchilik takliflarini kiritish huquqi beriladi.
Ombudsmanga qonunchilik tashabbusi huquqining berilishi fuqarolar murojaatlarini oʻrganish jarayonida qonunchilikda aniqlangan kamchiliklarni toʻldirishga xizmat qiladi.
Oʻzbekiston Konstitutsiyasiga kiritilgan oʻzgartishlar eng zamonaviy demokratik qadriyatlarni, rivojlangan mamlakatlarda konstitutsiyaviy qurilishning xalqaro amaliyotini chuqur tahlil qilish natijalarini oʻz ichiga oldi.
Gabit Aydarov.
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakili (Ombudsman) Kotibiyati sektor mudiri.
