Tan olish kerak, Konstitutsiyada inson huquqlari va davlatning ijtimoiy sohadagi majburiyatlari bilan bogʻliq normalar soni ikki-uch baravar koʻpaymoqda. Yangi tahrirda Konstitutsiyaning alohida qismlari sifatida normalarni ajratib koʻrsatish ularning mazmunini takomillashtirishga alohida eʼtibor qaratilayotganidan dalolat beradi, bu esa davlatning fuqarolar oldidagi majburiyatlari va kafolatlarini oshiradi, ularning huquq va erkinliklarini mustahkamlaydi.
Misol tariqasida, amaldagi Bosh qonunning 27-moddasiga kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalarni tahlil qilaylik. Oʻzbekiston Konstitutsiyasining yangi tahririda ushbu modda 31-son bilan keltirilgan.
Shu bilan birga, Konstitutsiyaning maxsus moddalari asosida fuqarolarning mulkiy daxlsizlikka boʻlgan huquqlari 17-moddasi va Oʻzbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 16, 17, 20 va 21-boblari, Oʻzbekiston Fuqarolik kodeksining 100-moddasi bilan tartibga solinishini taʼkidlaymiz.
Amaldagi Bosh qonunning “Shaxsiy huquq va erkinliklar” deb nomlangan VII-bobida shunday deyiladi: «Har kim oʻz shaʼni va obroʻsiga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish, turar joyi daxlsizligi huquqiga ega (27-moddaning birinchi qismi). Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv oʻtkazishi yoki uni koʻzdan kechirishi, yozishmalar va telefonda soʻzlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas» (ikkinchi qism).
Agar Konstitutsiyaning shaxsiy huquq va erkinliklarga oid moddalarni amaldagi, xususan, oldingi tahrirdagi moddaning qismlari va yangi tahrirdagi 31-moddaga kiritilgan qismlar bilan taqqoslasak, ularning asosiy mazmuni bir xil boʻladi. Biroq, amaldagi asosiy qonunda ushbu huquqlar nihoyatda umumlashtirilgan, shaxs va turar joy bilan bogʻliq ikkita tushuncha bir qismda keltirilgan.
Yangi tahrirda taklif etilayotgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar kengaytirilgan va aniqlashtirilgan, beshta mustaqil qismga boʻlingan: uchtasida shaxsiy huquq va erkinliklarga oid, ikkitasida – turar joyni belgilash taklif etilmoqda. Yaʼni, maʼlum bir mantiqiy ketma-ketlikda. Bu shuni anglatadiki, davlat ushbu yoʻnalishda oʻz javobgarligini va kafolatlarini bir necha bor oshiradi.
Shaxsiy hayot va oilaga boʻlgan huquqlar, uning shaʼni va obroʻsini himoya qilish, shaxsiy hayot sirlari 31-moddaning dastlabki uch qismida quyidagi normalarda aks etgan. Birinchi qism: “Har bir inson shaxsiy hayot, shaxsiy va oilaviy sir daxlsizligi, oʻz shaʼni va obroʻsini himoya qilish huquqiga ega”.
Ongli inson uchun shaʼn va obroʻ, axloqiy, maʼnaviy qadriyatlar oʻz rivojlanishining mulki va yutugʻi boʻlgan jamiyatda shakllangan shaxs, ehtimol, uning oʻziga boʻlgan munosabatini belgilaydigan va shu bilan birga uni jamiyat tomonidan idrok etish va baholash mezoni, oʻlchovidir. Bu bizning hayotimiz davomida shakllanadigan, biz tomonimizdan ehtiyotkorlik bilan himoyalanadigan va shuning uchun daxlsizlik, tajovuzlardan, har xil aralashuvlardan va tashqi taʼsirlardan himoya qilish huquqiga ega boʻlgan ichki holatimizdir.
Shuningdek, biz har kuni amalga oshiradigan yozishmalar, telefon suhbatlari va boshqa harakatlar sir saqlash toʻliq huquqiga egamiz. Axborot-texnik rivojlanishni hisobga olgan holda, hayotimizning muhim qismi butun dunyo boʻylab Internetda sodir boʻlganligi sababli, biz shaxsiy maʼlumotlar, biz baham koʻrgan maʼlumotlar ishonchli himoyalanganligiga ishonch hosil qilishimiz kerak. Shuningdek, har bir fuqaro oʻzining obroʻsi, sogʻligʻi, hayoti, kasbiy faoliyatiga biron-bir tarzda zarar yetkazishi mumkin boʻlgan notoʻgʻri maʼlumotlarni tuzatishni talab qilish huquqiga ega boʻlishi kerak.
Konstitutsiyaga oʻzgarish va qoʻshimchalar kiritilgan yangi tahrirda bunday salbiy hodisalardan himoya qilinish kafolatlanadi. Shunday qilib, 31-moddaning ikkinchi qismida shunday deyilgan: «Har kim yozishmalar, telefon soʻzlashuvlari, pochta, elektron va boshqa xabarlarni sir saqlanishi huquqiga ega. Ushbu huquqning cheklanishiga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yoʻl qoʻyiladi». Uchinchi qism esa shaxsiy maʼlumotlarni himoya qilish huquqini, notoʻgʻri maʼlumotlarni tuzatish talabini, noqonuniy ravishda toʻplangan yoki endi qonuniy asosga ega boʻlmagan maʼlumotlarni yoʻq qilishni nazarda tutadi.
Oila, eng rivojlangan ijtimoiy institutlardan biri sifatida, tajovuzlardan himoyalanishga muhtoj, chunki bu jamiyatning har tomonlama rivojlanishiga hissa qoʻshadi, uning har bir aʼzosi oʻz shaxsiy hayotiga, begonalarga tegishli boʻlmagan sirga ega. Ushbu moddaning normasi aynan shu huquqni belgilaydi. Yaʼni, inson uchun juda qadrlaydigan barcha narsalar (oʻz shaʼni, oila sharafi, shaxsiy hayoti, sirlari) qanchalik muqaddas ekanligini anglab, davlat, shu jumladan, Bosh qonun ularning daxlsizligi va himoyasini kafolatlaydi.
Shaxsning, oilaning barqaror va xavfsiz rivojlanishi uchun joy, yaʼni tinchlikda yashash, oʻsishi va rivojlanishi mumkin boʻlgan turar joy boʻlishi kerakligi aniq. Bu bizning shaxsiy koinotimiz, ijtimoiy, hissiy va iqtisodiy hayotimizning markazidir.
Shu bilan birga, davlat rivojlanishining oʻziga xos hodisalari, voqealari va faktlari nuqtayi nazaridan, turar joy nafaqat mol-mulk yoki koʻchmas mulk, balki birinchi navbatda inson huquqidir. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi har kimning mulkka egalik qilish huquqini eʼlon qiladi va mulkdan noqonuniy mahrum qilishni taqiqlaydi. Majburiy koʻchirish va boshqa shunga oʻxshash uy-joy huquqlarining buzilishi bir vaqtning oʻzida mulk huquqi, odil sudlovdan foydalanish huquqi, ijtimoiy va madaniy rivojlanish huquqi va hatto yashash huquqi kabi inson huquqlarini buzadi.
31-moddaning toʻrtinchi qismi turar joyning daxlsizligi huquqini himoya qilishni belgilaydi va shu bilan kafolatlaydi.
Shuni taʼkidlash kerakki, insonning shaxsiy va oilaviy hayotiga oʻzboshimchalik bilan yoki noqonuniy aralashuvdan xoli boʻlish huquqi, uyning daxlsizligiga oʻzboshimchalik bilan yoki noqonuniy tajovuzdan himoya qilish Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt kabi bir qator xalqaro hujjatlar bilan taʼminlanadi (Oʻzbekiston 1995-yilda qoʻshilgan inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha birinchi xalqaro shartnomalardan biridir); Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt (uning imzolanishi mamlakatimiz ushbu shartnomada kafolatlangan barcha huquqlarni himoya qilish boʻyicha xalqaro majburiyatlarni qabul qilishini anglatadi) va boshqalar.
Konstitutsiyaning 31-moddasi beshinchi qismining yangi tahririda bejizga shunday deyilmagan: «Hech kim uy-joyga unda yashovchi shaxslarning xohishiga qarshi kirishi mumkin emas. Uy-joyga kirishga, shuningdek unda olib qoʻyishni va koʻzdan kechirishni oʻtkazishga faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda yoʻl qoʻyiladi. Uy-joyda tintuv oʻtkazishga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yoʻl qoʻyiladi».
Koʻrib turganimizdek, qonuniy asosga ega boʻlmagan hech kim sizning shaxsiy hududingizga bostirib kirishga haqli emas. Agar sizga tashrif buyurmoqchi boʻlganlar maxsus hujjat - sud qaroriga ega boʻlmasa, uni uyingizga kiritmaslikka haqlisiz.
Umuman olganda, Konstitutsiyaning 31-moddasi fuqarolarning oʻzlari yashayotgan jamiyatimizning koʻp qirrali rivojlanishiga hissa qoʻshadigan qonuniy huquqlari va erkinliklarini imkon qadar himoya qilishga qaratilgan.
Muzaffar Jalolov,
Toshkent shahridagi Inha Universiteti rektori vazifasini bajaruvchi
