Oʻzbekistonda 2017-yildan buyon amalga oshirilgan bozor islohotlarining butun yoʻnalishi haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirish va rivojlantirish muammosi bilan chambarchas bogʻliq, uning yechimi ichki bozorni zarur isteʼmol tovar va xizmatlari bilan toʻldirish, yangi ish oʻrinlari yaratish, ichki va tashqi bozorda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi.
Izchil va bosqichma-bosqich institutsional qurilish Oʻzbekistonda tadbirkorlik sohasining rivojlanishiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi. 2018-2022-yillarda faoliyat yuritayotgan kichik korxona va mikrofirmalar soni qariyb 2,3 barobar oshib, 2023-yil 1-yanvar holatiga koʻra 523,6 ming birlikni tashkil qildi. Har 1000 kishiga kichik biznes subektlari soni shu davrda 12,2 tadan 17,9 taga, Toshkent shahrida 35,9 ta, Navoiy viloyatida 24,8 ta, Sirdaryo viloyatida 23,0 ta, Jizzax viloyatida 21,5 taga oshdi.
Shu bilan birga, xorijiy mamlakatlarda, jumladan, MDH makonida konstitutsiyaviy qurilish tajribasi mamlakatimizning asosiy qonunida ham mahalliy, ham xorijiy investor va tadbirkorlarning huquqlarini kafolatlovchi normalarni yanada toʻliqroq mustahkamlash maqsadga muvofiqligidan dalolat beradi. Chunki kafolatlangan qonun ustuvorligi sharoitidagina haqiqiy mulkdor va raqobatgina tadbirkorlikning barqaror rivojlanishini, ustuvor investitsiya loyihalarini amalga oshirishga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini taʼminlaydi, bu esa mamlakatda aholi bandligi va daromadlarini oshirish muammosini hal qiladi.
Yangilangan Konstitutsiya jamiyatning barcha jabhalarini bosh maqsad – Yangi Oʻzbekistonni barpo etish atrofida birlashtirdi, ayniqsa, uni amalga oshirishda tadbirkorlik sohasiga alohida oʻrin berilgan.
Asosiy qonunda erkin bozor mexanizmlarini joriy etish, sogʻlom raqobat, xususiy mulk daxlsizligini taʼminlash, tadbirkorlikni himoya qilish boʻyicha davlat kafolatlari yetarli darajada aks ettirilgan.
Shu munosabat bilan Konstitutsiyada Oʻzbekistonda qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga, xususan, soliq sohasiga bevosita taʼsir koʻrsatuvchi normalar oʻrin olgan. Shunday qilib, 63-moddaga soliqlar va yigʻimlar adolatli boʻlishi hamda fuqarolarning oʻz konstitutsion huquqlarini amalga oshirishiga xalaqit bermasligi lozimligi toʻgʻrisida muhim qoʻshimcha kiritildi. Shunday qilib, faqat 2023-yil 1-yanvardan qoʻshilgan qiymat soligʻi stavkasini 15 dan 12 %ga kamaytirish orqali tadbirkorlar ixtiyorida yiliga kamida 14 trillion soʻm qoladi. Adolatli soliqlar Oʻzbekiston aholisi va tadbirkorlariga oʻz jamgʻarmalarini investitsion loyihalarga yoʻnaltirish va yuqori daromad olish imkonini beradi.
Xususiy sektorni rivojlantirishda tadbirkorlarga boshqaruv va nazorat organlari tomonidan maʼmuriy bosim oʻtkazish ham muhim ahamiyat kasb etadi, bu esa bozor munosabatlari rivojlanishiga toʻsqinlik qiladi, tadbirkorlik tashabbuslarini toʻsadi, raqobat muhitini yomonlashtiradi. Shuning uchun ham 65-moddada davlat bozor munosabatlari va halol raqobatni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratishi, iqtisodiy faoliyat va tadbirkorlik erkinligini kafolatlashi alohida taʼkidlangan.
Qulay ishbilarmonlik va investitsiya muhitini taʼminlashni konstitutsion qoʻllab-quvvatlashni eʼlon qilgan qonunchilik shu orqali tadbirkorlik subektlariga ham, investorlarga ham davlat kafolatlarini beradi.
Jahon amaliyoti koʻrsatadiki, potensial investorlar huquqlarini himoya qilishning amaldagi tizimi mamlakatimizda xususiylashtirish jarayonlarining koʻlami va samaradorligi, shuningdek, ularga portfel investitsiyalarini jalb etishni belgilab beradi. Samarali himoya tizimi mavjud boʻlgan taqdirda xususiylashtirilgan korxonalarning aksiyalariga talab sezilarli darajada oshadi, shuningdek, ularning bozor narxi oshadi. Natijada xususiylashtirishdan tushadigan daromad oshib, korxona texnologik jarayonlarni modernizatsiya qilish va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish uchun mablagʻga ega boʻladi.
Oʻzbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarida monopoliya va davlat mulkining yuqori ulushini saqlab qolish amaliyoti, uzoq vaqtdan beri faoliyat yuritib kelayotgan xorijiy va mahalliy aksiyadorlar huquqlarining buzilishi sanoat korxonalar holatiga oʻta salbiy taʼsir koʻrsatdi. Uskunalar xarid qilish uchun oʻz mablagʻlari yoʻqligi mahsulot sifati va raqobatbardoshligini pasaytirdi, davlat kafolatlari mavjudligi esa chetdan olib kirilayotgan eskirgan uskunalarning oshirilgan narxlarda xarid qilinishi, tarmoq va hududiy darajada davlat boshqaruvida korrupsiya avj olishiga olib keldi. Bu milliy iqtisodiyotga jalb etilgan xorijiy investitsiyalar hajmida oʻz aksini topdi, 2017-yilga qadar ularning oʻrtacha yillik hajmi 1 milliard AQSH dollaridan oshmadi.
Xorijiy mamlakatlarning (AQSH, Buyuk Britaniya va boshqalarning) tajribasi shundan dalolat beradiki, milliy iqtisodiyotni moliyalashtirishning asosiy manbai, asosan, oʻz kapitali va obligatsiyalar hisobidan amalga oshiriladi, bank moliyalashtirish ulushi esa ancha kichikroq ulushga ega.
Oʻzbekistonda bank sektori aktivlari erkin muomalada boʻlgan aksiyalar ulushidan 130 baravar koʻp va mamlakat yalpi ichki mahsulotining atigi
0,3 %ini tashkil etadi, qimmatli qogʻozlar bozorining kapitallashuvi esa
2 trillion soʻmdan oshmaydi. Oʻzbekistonda kapital bozorini rivojlantirish dasturiga koʻra, erkin muomaladagi qimmatli qogʻozlarning ulushi YAIMning kamida 5 %ini, qimmatli qogʻozlar bozorining kapitallashuvi esa pul koʻrinishida 45 trln. soʻmni tashkil etishi kerak. Bunday muhim vazifa davlat ulushiga ega 15 ta yirik mahalliy korxonaning qimmatli qogʻozlarini xalqaro kapital bozorida joylashtirish orqali hal qilinadi.
Bundan tashqari, 2023-yilgacha Oʻzbekiston kamida 20 ta yirik davlat kompaniyasini xususiylashtirish rejalashtirmoqda. Respublikaning yirik korxonalari uchun portfel investitsiyalari hajmi oshishi respublika oʻrta va kichik korxonalarining kredit resurslariga ehtiyojini toʻliq qondirish va rivojlanishning dastlabki bosqichida ularni qoʻllab-quvvatlash imkonini beradi.
Shunga oʻxshash vaziyat raqobat bilan rivojlanadi. Bugungi kunga qadar Oʻzbekiston bozorida nohalol raqobat holatlari kuzatilgan, bu esa oʻz navbatida, nafaqat ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchilarga, balki mamlakatning xalqaro obroʻsiga ham putur yetkazadi. Bundan tashqari, kontrafakt mahsulotlarning assortimenti yuqori isteʼmol tovarlari bilan cheklanmaydi, uni kiyim-kechak, oziq-ovqat, bolalar ovqatlari, dori-darmonlar va dasturiy taʼminotlar orasida ham uchratish mumkin. Shunday qilib, mamlakatimizda asosiy qonun darajasida tadbirkorlikni rivojlantirishni har tomonlama qoʻllab-quvvatlash, jumladan monopollashtirish va nohalol raqobatdan himoya qilish hamda javobgarlikka tortishning huquqiy mexanizmlari orqali taʼminlanadi.
Bundan tashqari, Yangilangan Konstitutsiyada shunday norma mustahkamlanki, unga koʻra Oʻzbekiston iqtisodiyoti turli koʻrinishdagi mulkchilikka asoslangan. Konstitutsiyaning avvalgi tahriridan farqli ravishda xususiy mulk daxlsizligi kafolatlangan. Mulkdor oʻz mol-mulkidan faqat qonun hujjatlarida belgilangan holatlar va tartibda sud qarori asosida mahrum qilinishi mumkin emas. Shunday qilib, Oʻzbekistonda faqat Konstitutsiya, qonun va sud mulk himoyachisiga aylanadi.
Mulkni davlat ehtiyojlari uchun olib qoʻyish tartibi boʻyicha jahon amaliyotining joriy etilishi mazkur sohadagi yuzaga kelayotgan barcha muammolarni huquq sohasiga oʻtkazish, jamiyatdagi keskinlikni bartaraf etish, aholi va tadbirkorlikni hududiy hokimiyatlar oʻzboshimchaliklaridan maksimal darajada himoya qilishni taʼminlash va barcha xarajatlar uchun adolatli kompensatsiya olish imkonini beradi.
2022–2026-yillarda Yangi Oʻzbekistonni rivojlantirish strategiyasini amalga oshirishning asosiy yoʻnalishlaridan biri sifatida iqtisodiy oʻsishni taʼminlashda xususiy sektorning rolini oshirish maqsadida uni barcha soha va sohalarda rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, xususiy mulk daxlsizligi va tadbirkorlik faoliyati erkinligini kafolatlash sohasida institutsional va maʼmuriy islohotlarni davom ettirish belgilandi.
Shunday qilib, 2022-yil 1 sentabrdan boshlab, xususiy mulkdan foydalanish va uni tasarruf etish, mulk huquqini bevosita yoki bilvosita cheklashni nazarda tutuvchi tartiblar, talab va cheklovlar bekor qilindi, ular mulkiy munosabatlarda bozor iqtisodiyoti tamoyillarini toʻliq amalga oshirishga toʻsqinlik qilardi. Adliya vazirligi, vazirlik va idoralar bilan birgalikda yangi tahrirdagi “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi, shuningdek, xoʻjalik yurituvchi subyektlarning bank hisobvaraqlaridan mablagʻlarni asossiz hisobdan chiqarish, xoʻjalik yurituvchi subyektning birinchi talabiga koʻra ortiqcha undirilgan va ortiqcha toʻlangan mablagʻlarni qaytarib bermaslik uchun javobgarlik belgilanishini nazarda tutuvchi Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonunchilik hujjatlariga oʻzgartirish va qoʻshimchalar tayyorlanib, Vazirlar Mahkamasiga kiritildi.
67-moddada Konstitutsiya darajasida davlat mamlakatda qulay investitsiya va ishbilarmonlik muhitini taʼminlaydi, tadbirkorlik faoliyati erkinligini, shuningdek, iqtisodiy makonning birligini, tovarlar, xizmatlar, mehnat va moliyaviy resurslarning erkin harakatini kafolatlaydi, deb belgilangan. Bu depressiyaga uchragan hududlarning rivojlanish darajasini tenglashtirish va ulardagi aholi daromadlarini oshirish uchun zarur shart-sharoit yaratadi.
Shu munosabat bilan respublikada mavjud sharoitlar, salohiyat va imkoniyatlardan kelib chiqib, hududlarni rivojlantirishning yangi mexanizmlarini joriy etish orqali tadbirkorlarga teng sharoitlar yaratish, shuningdek, tadbirkorlikni davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash va uning samaradorligini oshirish tartibini takomillashtirish boʻyicha tub chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shunday qilib, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 30-dekabrdagi “Respublika hududlarini toifalarga boʻlish va tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlashning tabaqalashtirilgan tizimini joriy etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qaroriga asosan Oʻzbekistonning 208 ta tuman va shaharlari ishbilarmonlik muhitining jozibadorligi va ularda tadbirkorlikning rivojlanish darajasiga koʻra 5 toifaga boʻlingan.
Hududiy rivojlanish darajasini tenglashtirish uchun tadbirkorlar uchun soliq stavkalari tabaqalashtiriladi, shuningdek, subsidiyalar, kredit va kompensatsiyalar ajratiladi. Bu yerda tadbirkorlik subyektlariga isteʼmolchilar huquqlari ustuvorligini hisobga olgan holda kafolat berilayotgani, bu mahalliy bozorni arzon narxlardagi raqobatbardosh mahsulotlar bilan toʻldirishni taʼminlayotgani muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu tariqa, Asosiy qonunning yangi tahriri qabul qilinishi bilan Oʻzbekistonda qulay ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yanada taʼminlashning konstitutsion kafolatlari yaratildi, bu Yangi Oʻzbekistonni qurish uchun mustahkam poydevor yaratuvchi haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirishga xizmat qiladi.
Dmitriy Trostyanskiy,
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
SMTI bosh ilmiy xodimi
