МАҲАЛЛА – ноёб ижтимоий тузилма

22.03.2021 10:02

Махалла тарихининг шаклланиш босцичлари

Махалла — муайян миллий, ахлоций ва маиший тартиб-цоидалар-га риоя цилиш, маърака-маврид, яхши-ёмон кунларни бирга утказиш, ахилликни таъминлашга хизмат циладиган ижтимоий-ицтисодий ва худудий жамоадир.

Шарада, хусусан, Узбекистонда азал-азалдан жамоа булиб яшаш анъ-аналари цадрлаб келинган. Махалла жамоавийликнинг энг ёрцин кури-ниши булиб, манбаларнинг гувохлик беришича, илдизлари жуда цадим тарихга эга — бронза даврига бориб тацалади.

Араблар истилоси ва ислом дини цабул цилинишидан анча илгари пайдо булган махалла муайян кичик худудда истицомат цилувчи киши-лар жамоаси булиб, улар шахсий алоцалар, манфаатлар ва мажбуриятлар муштараклиги, умумий ишлардаги иштирок билан узаро богланган.

Манбаларнинг гувохлик беришича, милоддан аввалги III асрдан, то милодий V аср бошларигача Паркана (Фаргона худуди) давлатида “Оц-соцоллар кенгаши" мавжуд булиб, сулх тузиш, вазирлар таркиби ва со-лицларни тайинлаш, жамоа ишларига сафарбар этиш каби мухим вази-фалар билан шугулланган.

Йирик шахарларда махаллага хос бошцарув VIII-XIII асрларда шакл-ланиб, “махалла" сузи (арабча “махаллун" - фуцаролар яшайдиган ва мехнат циладиган урин-жой) истеъмолга кирган. Халц томонидан сайлана-диган “элликбоши", катта махаллаларга эса “амин" рахбарлик цилган.

XIII-XVI асрларда махалла хос уюшма даражасига кутарилиб, махаллий ахоли томонидан сайланган “кадхудо" етакчилик цилган.

XVI-XIX асрларда махалла бир цанча номлар (махаллат, ер, даха, жамоа, эл, юрт каби) билан юритилиб, “унбоши", “элликбоши", “юзбоши", “амин" каби амалдорларга катта хуцуц ва ваколатлар берилган, улар шахар, цишлоц бо-шцарув тизимида участка “пристав"ига буйсундирилган.

Тарихан махаллага оцсоцол бошчилик цилиб, у махсус сайланган, жамоа-нинг кундалик хаётини бошцарган.

Оцсоцол ловозимига номзодлар махалланинг энг обрули ва давлатманд аъзолари томонидан таклиф этилган, сунг уни махаллий цозикалон тас-дицлаган. Оцсоцол лавозимини эгаллаган киши хамиша иззатда булиб уни хатто, подшохлар хам жуда хурмат цилганлар.

Буюк Амир Темур узининг “Темур тузуклари"да “...хар мулк ва мамлакат-нинг беклари, улуглари, бошлиц — оцсоцолларини хурматладим, уларга совга-саломлар бериб, хизматларидан фойдаландим", деб уларга уз хур-мат-эхтиромини билдирган.

Сохибцирон томонидан берилган бундай эътибор ва эътироф натижаси-да Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур томонидан хам худуд оц-соцолларига алохида хурмат курсатилган.

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошлари — Россия империяси дав-рида махаллани “мингбоши", дахалар таркибидаги махаллани “элликбоши" бошцарган, бир неча махаллаларга “тавочи" бириктирилган.

XX асрдаги мавжуд маъмурий-буйруцбозлик тизими даврида махалла-лар фаолияти чекланган, расман тан олинмаган, улар маъмурий ва бошца-рув ваколатларига деярли эга булмаган.

Махалла — мустакиллик йилларида хамжихатлик маскани сифатида янада фаоллашди

Махалланинг жамиятдаги ижтимоий мавцеини цайта тиклаш, уни фаол жамоавий тузилма сифатида шакллантириш буйича аниц чоралар ишлаб чицилди.

Тизимни янада ривожлантириш, махалланинг фуцароларга чина-кам кумакчи тузилма сифатида шакллантиришда мустацил Узбеки-стоннинг мавжуд цонунчилик базаси янада такомиллаштирилди.

Жумладан, узини узи бошцариш органи сифатида ваколатлари кенгайтирилиб, жамият бошцарувидаги урни ва мацоми Конститу-циянинг 105-моддаси орцали мустахкамланди.

Айтиш лозимки, Узбекистонда “Учинчи Ренессанс даври"нинг бо-шланиши махалла институтларининг ижтимоий-сиёсий жихатдан сайцал топа бошлаган даври билан бахоланади.

Айницса, дунё пандемия туфайли “бегоналашув", яъни инсонлар-нинг бир-биридан узоцлашуви, эгоцентризм хавфи остида турган бир вацтда, махаллада истицомат цилувчи инсонларда хамфикрли-лик, бирдамлик, багрикенглик каби жамиятнинг энг олий цадрият-лари сацланиб цолди.

Жумладан, сунгги 4 йилда сощга оид 49 та конун цужжати, шу жумладан 5 та конун, Узбекистон Республикаси Президентининг 5 та Фармон ва Царори, Хукуматнинг 40 та карори кабул килинди, 40 га якин конун хужжатларига узгартишлар киритилди.

Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 февралдаги ПФ-5938-сон «Жамиятда ижтимоий-маънавий мухитни согломлаштириш, махалла институтини янада цуллаб-цувватлаш хамда оила ва хотин-цизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чициш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармони ту-файли махалла фуцаролар йигинларининг мавцеи янги босцичга кутарилди.

Фармон асосида ахоли осойишталигини таъминлаш, оила ва хотин-цизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чицишда фуцаролар йигинлари ролини янада мустахкамлаш мацсадида Узбекистон Республикаси Махалла ва оилани цул-лаб-цувватлаш вазирлиги хамда унинг худудий булинмалари ва вазирлик хузури-да «Махалла ва оила» илмий-тадцицот института ташкил этилди.

Махалла бошцарув тизимида янги лавозимлар, жумладан, фуцаролар йигини раисининг хуцуц-тартибот масалалари, оила, хотин-цизлар ва ижти-моий-маънавий масалалари, ободонлаштириш, томорца ва тадбиркорлик масалалари буйича уринбосари лавозимлари жорий этилди.

Бу узига хос йул махалла тизимини янада такомиллаштириш, фуцаролар йигинларига яциндан кумаклашиш, унга давлат ёрдамини курсатиш буйича сохадаги янги даврни бошлаб берди.

Мащлла — мустакиллик йилларида щр бир оила, щр бир инсон муаммоси, дарду ташвишига чукур кириб бора оладиган, демократиянинг энг инсонпар-варлик хусусиятлариниузида мужассам килган халкчил тузилма сифатида янада фаоллашди.

Мамлакатимиз Президенти ташаббуси билан давлат бошцаруви органларининг натижадорлик даражаси ва уларнинг фаолияти махаллада акс этса-гина “ижобий" деб топилишини англатувчи “махаллабай" тушунчаси кунда-лик муомалага кириб келди.

Бунинг натижасида эндиликда ижтимоий-ицтисодий ислохотлар, ички ва ташци ресурслар хисобига амалга ошириладиган лойихалар, турли идора ва ташкилот-ларнинг “фаолият йулаклари" махаллалар кесимида ташкил этилиши белгилаб цуйилди.

Барча даражадаги рах,барларга уз сохаси буйича махаллалардаги холатни урга-ниш, “усиш нуцталари"ни аницлаб, уларни ривожлантириш масаласи биринчи гал-даги вазифаси сифатида белгилаб берилди.

“Махалла раиси - ислохотчи" тамойили асосида ахрлининг ижтимоий масалала-рини хал цилиш юзасидан янги тизимни самарали жорий этиш бош мезон сифатида белгилаб олинди.

Бу “Янги Узбекистон"нинг давлат ва жамият бошцаруви сохасига оид халцчил, зарурий ва янгича ёндашуви булди.

Эндиликда махалла раислари худудни ижтимоий-ицтисодий ривожлантириш, ах,оли муаммоларини бартараф этиш, янги иш уринлари яратиш, тадбиркорларни цуллаб-цувватлаш борасида давлат органлари ва мутасадди ташкилотлар олдига аниц вазифаларни цуйиш, уларнинг ижросини цатъий талаб цилиш ваколатига эга булди.

Мурожаатлар билан ишлаш, ах,оли муаммоларини аницлаш ва хал этиш буйича “махалла - сектор - Халц цабулхонаси - махалла" принципи асосида хамкорлик ти-зими жорий цилинди.

Махаллаларда ижтимоий-маънавий мухит барцарорлигини сацлашда кекса авлод вакиллари ва хуцуцни мухофаза цилувчи органларнинг нафацадаги ходим-ларининг бой хаётий тажрибасидан унумли фойдаланиш мацсадида “Кексала маслахати гурухлари ташкил этилди.

Фукароларнинг узини узи бошкариш органларида тегишли вазифаларни амал-га оширишда муносиб хисса кушган ташаббускор фукаролар ва жамоатчилик ту-зилмалари вакилларини рагбатлантириш максадида “Махалла ифтихори" кукрак нишони таъсис этилди.

Узбекистан Республикасининг “Жамоатчилик назорати тугрисида"ги конуни-га мувофик, давлат хокимияти ва бошкарув органлари хамда уларнинг мансабдор шахслари фаолияти устидан таъсирчан жамоатчилик назоратини урнатувчи субъект сифатида белгилаб куйилган булиб, бугун махалланинг бу борада хам урни ва мавкеи тобора юксалиб бораяпти.

Айникса, “Махалла - сектор - Халк кабулхонаси - махалла" принципи асосида ишлайдиган ахоли муаммоларини урганиш ва хал этиш тартибининг жорий этилиши махалла институтининг янада халкчик, ахолининг дарди-ташвишлари,муаммолари билан яшайдиган тузилмага айлантиришга хизмат килмокда.

Фукароларнинг узини узи бошкариш органлари томонидан жамоатчилик на-зоратининг амалга оширилиши, уз навбатида, конун хужжатларининг устуворли-гини таъминлашда, уларнинг амалиётга тулик тадбик этилишида, худудда юзага келиши мумкин булган муаммоларни хал этишда, энг мухими, фукароларнинг фа-ровон турмуш тарзини кучайтириш тизимини янада такомиллаштиришда мухим ахдмият касб этади.

Мамлакатда махалла ва оила масалалари билан давлат микёсида шурулланади-ган, бу борада фукаролар йигинларига якин кумакчига айланган алохдда Вазир-ликнинг ташкил этилиши натижасида махалла тизимини куллаб-кувватлаш ишла-ри янги боскичга кутарилди.

Вазирлик халк билан тугридан-тугри иш олиб борувчи, мухим ижтимоий институт сифатида шаклланиб бораётган махалла тизими фаолиятини янги даражага олиб чикиш, макомини ошириш, фукаролар йигинларини фаолиятини ривожлан-тириш, оила, хотин-кизлар ва кексаларни куллаб-кувватлаш, уларнинг хукук ва конуний манфаатларини химоя килиш, ижтимоий химояга мухтож оилаларни хар томонлама куллаб-кувватлаш йуналишларида мухим ташкилот сифатида фаолият олиб бормокда.

Утган бир йил давомида тизимда олиб борилаётган ислохотлар натижаси энг чекка худудларга кадар сезилиб, фукаролар йигинларининг фаолияти мунтазам куллаб-кувватланиши натижасида сохадаги иш самарадорлигининг сезиларли да-ражада ошишига эришилди.

Биргина, соха ходимлари томонидан утган йили 61 мингдан зиёд фукаро тадбир-корлик ва хунармандчиликка жалб этилди, оилавий тадбиркорликни ривожланти-риш учун 188 мингга якин фукарога кредитлар олишга кумаклашилди.

Шунингдек, утган йили ажралиш ёкасига келиб колган 21 мингга якин оила ярашти-рилди, 16 мингдан зиёд оиланинг нотинчлигига бархам берилди.

Махаллаларда утказилган 50 мингга якин хашарларда карийб 164 мингдан ортик эхтиёжманд оилаларнинг хонадонлари таъмирланди, мингга якин камбагал оила-ларнинг уй-жойлари куриб берилди.

Амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида 4 494 та (49,1%) махаллада жи-ноят содир этилишига йул куйилмади, 1 563 тасида жиноятчилик камайишига эри-шилди.

Аникрок айтганда, айни вактда махалла раислари уз худудининг хакикий эгасига айланиб, уз махалласининг осойишталигини таъминлаш, ахолини тадбиркорликка кенг жалб килиш, томоркалардан унумли фойдаланиш, худуд ободонлигини таъминлаш буйича аник вазифаларни бажариб келмокда.

Тахлиллар шуни курсатмокдаки, шу вактга кадар мазкур вазифаларни бажа-ришда бир нечта жамоат ташкилотларининг бир-бирини такрорловчи функция-лари натижасида мавжуд муаммолар аникданиши кечикар, бор муаммо хам мута-садди эгасини тополмай, одамларнинг идорама-идора сарсон булиб юришига олиб келарди. Мазкур йуналишларнинг ягона — Махалла ва оилани куллаб-кувватлаш вазирлиги функциялари доирасида бир тизимга бирлашиши натижадорликни бир неча баробарга ошишига олиб келди.

Вазирлик энг халкчил ва одамларга энг якин давлат органи, шунингдек, кам таъминланган оилаларни ижтимоий химоя килиш борасида янги тизим сифатида халкимиз кунглидан муносиб жой олиб келмокда.

Вазирлик ва унинг худудий тузилмалари ахоли муаммолари билан ишлаш, жами-ятда руй бераётган вокеа-ходисалар буйича жамоатчилик назоратини амалга оши-риш, ижтимоий-маънавий мухитни согломлаштириш, турли жиноятчиликларнинг олдини олишда давлат ва жамоат ташкилотлари билан узвий хамкорлик килиб келмокда.

Бир суз билан айтганда, мамлакат тараккиётини белгилаш, бунинг учун давлат ва халк уртасидаги мулокрт майдонини яратишда узига хос йул сифатида танланган мазкур тарихий узгаришлар сохадаги туб бурилиш ва янги даврни бошлаб берди.

Online Maslahat

Ism

E-mail

Maslahat

Useful links

booked.net
booked.net